Pamiętnik Sztuk Pięknych, t. 12 (2017)

Nowa seria „Pamiętnika Sztuk Pięknych”, pisma poświęconego sztuce nowoczesnej i współczesnej, ukazuje się od 2015 roku. W kolejnym tomie tematem przewodnim jest żydowska nowoczesność w sztukach pięknych.
Tom Abraham Ostrzega i żydowskie środowisko artystyczne jest pokłosiem konferencji Wokół życia i twórczości Abrahama Ostrzegi, zorganizowanej przez Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata i Zachętę – Narodową Galerię Sztuki 2 marca 2017 roku w Warszawie.
Konferencja była jednym z elementów projektu Fundacji Dziedzictwa Narodowego: konserwacji nagrobków wykonanych przez Abrahama Ostrzegę na cmentarzu żydowskim w Warszawie, oraz towarzyszącej mu wystawy w Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki, w której postać rzeźbiarza była „obecna poprzez dzieła współczesnych artystów z różnych generacji i działających w rozmaitych mediach”, takich jak Hubert Czerepok, Małgorzata Niedzielko, Katarzyna Rotkiewicz-Szumska i Krzysztof Wojciechowski.
Zamieszczone w pierwszej części tomu teksty przypominają Abrahama Ostrzegę (1889–1942), twórcę portretów, dzieł o tematyce starotestamentowej, autora projektów pomników (m.in. Ludwika Zamenhofa w Białymstoku) oraz nagrobków na cmentarzu żydowskim. Jego kariera artystyczna i losy pozwalają w nim widzieć reprezentanta żydowskiej inteligencji w Warszawie w pierwszym czterdziestoleciu XX w. Ostrzega pochodził z ubogiej, tradycyjnej rodziny, która zapewniła mu religijne wychowanie. Wybierając zawód artysty, musiał się jednak przeciwstawić tej tradycji. Był współtwórcą nowoczesnej kultury żydowskiej, świeckiej, otwartej na tendencje europejskie i świadomej swojej odrębności, opozycyjnej wobec obu wcześniejszych nurtów – asymilatorskiego i tradycyjnego, kształtowanego przez zasady i tradycje estetyczne judaizmu. Rzeźbiarska twórczość Ostrzegi obrazuje powstawanie owej nowej sztuki; szukanie języka wypowiedzi między formami akademickimi i awangardowymi, próbę pogodzenia pierwiastków religijnych z treściami uniwersalnymi. Ostrzega działał w środowisku plastyków i literatów, brał udział we wspólnych wystawach i przedsięwzięciach artystycznych. Ten wspólnotowy charakter miała także codzienna egzystencja rzeźbiarza w warszawskim getcie i jego droga na śmierć.
Kolejne teksty przybliżają nam żydowskie życie artystyczne w Polsce (i w Paryżu). Wśród ważnych postaci tego środowiska są: Szymon Ber Kratka (Kratko; 1884–1960), uczeń warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych w pracowni Xawerego Dunikowskiego, z którym podróżował do Palestyny i Egiptu; Marek Szwarc (1892–1958), rzeźbiarz, malarz i grafik, członek awangardowej grupy Jung Idysz; Perec Willenberg (1874–1947), twórca polichromii synagogalnych; Ryszard Moszkowski (1906–1945), architekt i rzeźbiarz. Ważną częścią twórczości artystów żydowskich była metaloplastyka. Uprawiali ją m.in. Salomon Dornhelm (zm. 1888) i jego synowie Baruch (1853 lub 1858–1928), Jakub i Szymon, Borys Schatz (1866–1932), Marek Szwarc, Joachim Kahane (1890–1943?) – kontynuator tradycji Dornhelmów i współtwórca lwowskiego Koła Miłośników Sztuki Żydowskiej, czynny w Łodzi, a także Chaim Hanft (1899–1951). W okresie międzywojennym żydowscy rzeźbiarze kształcili się w warszawskiej Szkole, od 1932 Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, przede wszystkim w pracowni profesora Tadeusza Breyera, jak Helena (Chaja) Głogowska (1893–po 1972), Dawid Pfefer (1904–1939/1945), Józef Fajngold (1910–1998) oraz Natan Rapoport (1911–1987), późniejszy twórca pomnika Bohaterów Getta w Warszawie.